Մոցարտ. Agnus Dei (Մաս 6.2)

Ինչ ասես ասացինք, բայց այս ամենով հանդերձ՝ մասոնությունը հենց այդպես՝ բոլորի աչքի առաջ հստակ որոշակիություն ունեցող երևույթ չէր: Ինչ-որ ինտելկտուալ գաղափարներ ու դրանց շուրջ ձևավորված կանոններ կային, որոնց նեղ ճամփաներն անցնելուց հետո էր միայն մարդ տեսնում, որ այդ ամենը տանում է դեպի ստորգետնյա օթյակները, որոնք առաջին հայացքից կատարյալ մտավոր հարմոնիա էին քարոզում: Մասոնական գաղափարների ու գործունեության թերություններն ամեն կերպ կոծկվում էին դրանց անդամ դառնալու երդմնակալության արարողությունների տակ ամպագոռգոռ, համարյա սուրբ հայտարարություններով: Ինչպես Յանն է ասում, Գյոթեն ու կայսր Ֆրիդրիխն, օրինակ, դիտում էին մասոնությունն իբրև «համընդհանուր բարեկեցության հասնելու ամենաբարձր փորձ»: Դարի այս ինտելեկտուալ խավը կարծում էր, որ «Մարդն արարված է հավերժանալու Բարձրյալի տաճարում: Մարդկությանն էլ առ կատարելություն պիտի տանի բարի և ազնիվ մասոնը» (Յան. «Մոցարտի կյանքը», II հատոր, գլուխ 31): Սեթևեթ Վիեննան էլ, ունենալով իր ժամանակի ամենաառաջադեմ ու զարգացած հասարակության սերուցքը, չոր սպունգի նման ներծծում էր այս գաղափարները, որոնք, ի հակադրություն ամուլ հող հիշեցնող կաթոլիկությանը, այնքա~ն բան էին խոստանում:

Կտավ, որը մեծ հաշվով ներկայացնում է՝ ինչպիսին է եղել Վիեննայում մասոնական օթյակների ներքին հարդարանքը: Այս մեկը համարվում է «Նորովի թագադրված հույս» օթյակը, որտեղ եղել է Մոցարտը ու օթյակի բացման պատվին 2 երգ գրել: Նախնական վարկածներ կային, որ Մոցարտը պատկերված է այս կտավում, բայց դրանք հետագայում հերքվել են:

Յանի նշած մասոնների կենտրոնական գաղափարներից մեկի մեջ արդեն կա կասկածելի սահմանում. «Մարդկությանն առ կատարելություն պիտի տանի բարի և ազնիվ մասոնը»: Բարի և ազնիվ մասո՞նը: Դեռ մի կողմ թողնենք այն, որ այդ էպիտետները, թեկուզ առանձին-առանձին, այդպես էլ չհանդիպեցին Մոցարտին պատահած ոչ մի մասոնի մեջ, բայց ինչպե՞ս կարելի է մարդկության վերջնական փրկությունը, փրկվելու հույսը (ովքեր ունեն իհարկե) կապել մարդու հետ: Երբ մարդն է ընտրվում փրկության առանցք, այսինքն փրկիչ, ո՛չ թե փրկվող, այդտեղ Երկիրն ու Երկինքը շուռ են գալիս: Երկիրը դառնում է ենթարկող, Երկինքը՝ ենթակա, իսկ դա աշխարհի պատմության ոչ մի էջում տևական չի եղել: Ինչ խոսք, եղել է մարդու պաշտամունք, բայց այն մեռնող մարդու հետ էլ մեռել է: Մի մարդու կյանք ունի մարդուց կախված «կրոնը», ինչն այդ ողջ տեսությունն ինքնին անիմաստ է դարձնում: Ձեր թույլտվությամբ իմ այս տեսակետը կարճ ու հետաքրքրական դեդուկտիվ դուրսբերումների ենթարկենք: Քրիստոնեական տեսանկյունից չենք վերլուծի մասոնական գաղափարների խեղված լինելը, որ հասկանանք՝ այստեղ հարցը մասոնության բուն քրիստոնեությա՛նը հակասելու մեջ չէ: Հարցն ընդհանրապես վերինի, բարձրյալի, կատարյալի գաղափարի խեղված, աղանդածին պատկերացման մեջ է, որ ցանկացած առողջ փիլիսոփայություն, անկախ դրա աշխարհագրությունից ու դավանած սկզբունքներից, ինչ-որ եզրով մերժելու է: Բերենք օրինակ. դաոիզմը կամ տաոիզմը, որ արևելյան փիլիսոփայական խորունկ մտքերի գանձարան է, կազմված է “dao”/“tao” բառից («դ»-ի ու «տ»-ի արտասանությունը լեզվական խնդիր է, գործ չունենք սրա հետ): «Դաո»-ն հին չինարեն արմատական բառ է, նշանակում է «ուղի», «ճանապարհ», «միջոց»: Չխորանալով դաոիզմի մեջ՝ նշենք միայն, որ «դաոն»՝ այդ ճանապարհը, ամեն ինչի սկզբնաղբյուրն է ու շարժիչ ուժը և հետևաբար՝անմեկնելի է, անբացատրելի, չինացիներն ասում են՝ նույնիսկ անարտասանելի: Նույն Քրիստոսի՝ Աստծո միածին որդի, Agnus Dei, փրկության միակ ճանապարհ, ամեն ինչի սկզբնաղբյուր ու շարժիչ ուժ լինելու գաղափարը քրիստոնեության մեջ էլ ենք հանդիպում, դա բոլորս գիտենք, եթե նույնիսկ չենք ընդունում: Ինչևէ, դաոիզմը մի նախադասությամբ փակում է այդ «բարի մասոնը մեզ փրկիչ» մտքի բաց բերանը հետևյալ աքսիոմով.«Այն «Դաոն», որը մեկնելի է, այլևս «Դաո» չէ՛»: Եթե բարի մասոնը, ինչպես Յանն է պնդում իր պատմական ակնարկում, «մարդկությանն առ կատարելություն պիտի տանի», ուրեմն ստացվում է, որ նա, դաոզիմի տեսության տերմինաբանությանը համաձայն, նույն ինքը «դաոն» է՝ ուղին, միջոցը, հենց իրենց ասած «Բարձրյալի տաճարը մտնելու» ճանապարը: Իսկ «բարի մասոն-դաոն», եթե թույլ կտաք նման սրբապիղծ բառակապակցություն, ի հակադրություն դաոիզմի «դաո»-ի, մեկնելի է, մարդ է, հետևապես՝ ոչ կատարյալ, ֆիզիկական գոյ է, ամեն ինչի սկզբնաղբյուրն ու շարժիչ ուժն էլ չէ՛ ու չի կարող լինել:  Դե՞, չեղա՞վ, որ բարի մասոնը ոչ մի փրկիչ էլ չէ: Բարի մասոնը, կոնկրետ Մոցարտի դեպքում, ոչ միայն փրկիչ չէ, այլև Մոցարտի կործանմանն ուրախ ականատես ու նպաստող մեկը, ինչպիսիներից «Կախարդական Սրինգը» օպերայի լիբրետիստ, օպերան գրելու պատվիրատու Յոհան Յոզեֆ (հետո արդեն Էմանուել) Շիկանեդերը պարզվեց: Մոցարտին տարավ իր տուն, երբ նա տեղի տվեց ու մասոնական միստիցիզմով ոգևորված`խանդավառ մանկականությամբ պատրաստակամություն հայտնեց գրել այդ «կախարդական» (ինչպես հենց Մոցարտն այն անվանեց) օպերան: Շիկանեդերը խմեցնում էր Վոլֆգանգին անդադար, կերակուր տալիս, ոչ թե որովհետև «բարի մասոն» էր և իր նմանների հոգու պարտքն էր արդեն երկար ժամանակ քաղցած Մոցարտին` մասոն եղբորն օգնելը, այլ պարզապես որ Մոցարտն աչքի առաջ լինի, իր անհանգիստ բնավորության համաձայն՝ չշեղվի աջ ու ձախ, ինքն էլ կողքից իրեն հարմար ձևով ուղղություն տա՝ որ արիան ինչ կերպ գրի: Այս ամենն ինձ միգուցե նողկալի համեմատությամբ, բայց հիշեցնում է խոզապանի, ով իր խոզին կուշտ բթում է, որ մորթելուց միս լինի վրան: Իրականության առաջ չմեղանչելով` ասենք, որ այդ սրիկան իսկապես անչափ հեռատես երաժշտական ջիղ ուներ, «Կախարդական սրինգի» արիաներից որոշներն իր դիտողություններից հետո են դարձել այն, ինչ այսօր լսում ենք: Այդ մենք՝ դարերի խորքից այս ամենը հանգիստ մտածելու իրավունք ունեցողներս կարող ենք դիտարկել, իսկ Մոցատի Վիեննան դա իրեն թույլ տալ առանձնապես չէր կրող:

Էմանուել Շիկանեդեր

Լավ, այսքանից հետո այդ ի՞նչը կերավ Մոցարտի խելքը, որ գնաց  մասոնների հետևից: Յանն ասում է՝ Մոցարտի մասոնությանն անդամակցելը սեփական համբավը տարածելուն  միտված չի եղել, ինչի հետ ես համամիտ եմ, որովհետև կարծում եմ՝ եթե նման միտք ունենար, մինչև մասոններին միանալն իրեն ողջ կյանքում խաբած, իր ստեղծագործություններն առանց իր թույլտվության հրատարակած ու գերշահույթով այդ ամենից դուրս եկածների հետ հաշիվները կմաքրեր, որ սոված չմեռնի: Սրանց միանալու պատճառը հասարակությունն է եղել՝ այն հասարակությունը, որ այդպես էլ չձևավորվեց բթամիտ Զալցբուրգում ու նախանձ Վիեննայում, այն առաջադեմ հայացքների ու ֆենոմենալ տաղանդի տեր մարդկանց հասարակությունը, որ, ըստ նախնական հայտարարությունների,  ոչ թե չէր խանգարի ստեղծագործել, այլ մի բան էլ կօգներ, այն հասարակությունը, որ ժանիքները սրած չէր սպասի, թե ինքը որտեղ կսայթաքեր, որ վրա տա: Առանց բացառության բոլորին օգնելու իր բնածին ու հավերժ շահագործված բնավորությունն ինչ-որ տաքուկ ապաստան էր գտել«Յուրաքանչյուր մասոն պիտի օգնի կարիքի մեջ եղող իր դավանակից եղբորը» չիրագործված, իսկ իր դեպքում բացարձակ սուտ այս սկզբունքի մեջ: Մարդու ներկայի բարդույթներն իր մանկության մեջ են, հետ նայենք՝ պարզորոշ կուրվագծվի. մասոնների մեջ իր մանկության տարիներին գոյություն չունեցող կամ էլ ունեցող, բայց դավաճան (ինչը հազար անգամ ավելի վատ է) ընկերների պակասն է լրացրել: Այս օթյակներն իրենց շուռ տված գաղափարների ներքո առաջարկում էին այն, ինչին Մոցարտի ընդարմացած մարմինն ու տառապած միտքը մշտապես կարոտ է եղել՝ անկաշկանդ ստեղծագործել, նվիրյալ ընկերներ, մնացածի մասին էլ մասոնները հոգ կտանեին:

Բա որ մեռնում էր, ու՞ր էին այդ հարուստ, միմյանց թիկունքին մշտապես կանգնելու պատրաստ մասոն ու իլյումինատ եղբայրները: Այն պատմական 8 ֆլորին 36 կրոն ողորմաբաժինը, որ Մոցարտի պես հանճարի թաղման ողջ ծախսը կազմեց (իսկ դա մի ողորմաթասի էլ չի բավի), ինչու՞ ոչ մի մասոն չքառապատկեց, չտասնապատկեց, չհազարապատկեց, որ այսօր այդ խեղճը գոնե գերեզման ունենար, կամ գոնե գերեզմանի տեղն իմանայինք: Ինչ է, չունեի՞ն, թե՞ դրա համար չէր: Ու՞ր կորան «մեջքին կանգնած» մասոն եղբայրները, երբ Մոցարտի տղան սոված էր, կինը՝ հիվանդ: Որտե՞ղ էին Մոցարտի գրած ստեղծագործությունների տակ մի ամբողջ գաղտնի արարողակարգ անցկացնող կուշտ մասոնապետերը, Վոլֆգանգի վերջին գործերը թաքուն հրատարակող, ողջ շահույթը անտակ գրպանները լցնող բարի մասոնները, երբ մահվան մահճին թիկնած Մոցարտին դեղ չէին տալիս, որովհետև թանկ էր: Ու՞ր կորավ Շիկանեդերը՝ վերևում հիշատակված այն հայտնի մասոնը, որ կեղծ սիրաշահումներով, իր գրպանի ու անվան համար Մոցարտի խղճի վրա ազդելով՝ վերջինիս նախավերջին շնչում բոլոր ժամանակների ամենաչքնաղ օպերաներից մեկը՝ «Կախարդական սրինգը» գրել տվեց: Ջհանդամին չօգնեց, ո՞ւր էր նա Մոցարտի թաղման օրը, երբ դագաղը փոսն իջեցնողներից և ոչ մեկը Մոցարտին ծանոթ չէր: Այդ հետո Շիկանեդերը կասի. «Նրա հոգին հետևում է ինձ ամենուր: Նա, ինչպես երբեք, աչքիս առաջ է»: Սա՞ էր այն գաղափախոսությունը, որի համար Մոցարտը օթյակ մտավ: Փաստորեն «օգնի՛ր մերձավոր մասոնին» պայմանը հենց չօգնե՞լն էր: Որո՞նք էին այն «լուրջ խնդիրները», որոնց այդպես էլ չտեսանք ոչ մի տեղ, և որոնք, ինչպես Յանն է ասում, «կարիքավոր մասոն եղբորը չօգնողներին էին սպասում»: Հիմա տեսնու՞մ եք, որ վերևում արածս համեմատությունը մի անառակի տան պատերի տակ մեռնող խուլիգանի ու 1700-ականների վիեննաբնակ մասոնի մեջ այնքան էլ պախարակելի չէ:

P.S. Քիչ էր մնում մոռանայի: Մեր այս «մասոնը» հոգին ավանդելուց առաջ գրել է բոլոր, նույնիսկ մեզ անհայտ ժամանակների ամենամեծ ապաշխարությունը՝ երաժշտամտածողությունը դարեր առաջ մղած քրիստոնեական Ռեքվիեմը: Արդ, մարդոց անարգանքի սյանը գամելուց առաջ մտածենք մի պահ՝ ու՞մ տեղն ենք մեզ դրել, Դատավո՞րն ենք, որ դատում ենք, մարդու ծնունդ չէ՞ եղածներս՝ ինչքան արժանապատիվ, այդքան էլ խոնարհ, ինչքան զոհաբերվող, այդքան էլ զոհաբերող... Նրանը գիտենք, մե՞ր ապաշխարությունը որն է...

-------------------------------------------------------------------------------------------

Ովքեր անվստահ են սեփական հավատքի կամ դրա բացակայության մեջ, թող չլսեն: Մտափոխվեն՝ դե արի...

Մոցարտի մասոնական օրդերի համար գրած ու առ այսօր գոյատևած բոլոր գործերի ցանկը.

1. Երգ "Gesellenreise" KV 468, ձայնի և դաշնամուրի (երգեհոնի) համար՝ նվիրված մասոնական օրդերի հանդիպման բացման և փակման արարողություններին (մարտ 1785): 

2. Կանտատ «Մասոնի ուրախությունը», KV 471, տենորի և տղամարդկանց երգչախմբի համար (ապրիլ 20, 1785: Չորս օր հետո էլ կատարվում է):

3.   «Մասոնական թաղման երաժշտություն» KV 477/479a: Նվագախմբային գործ է, գործիքային կոմպոզիցիոն մտածելակերպի գլուխգործոց (հուլիս 1785):

4.  Երկու երգ (KV 483 և KV 484) բացառապես տղամարդկանց ձայների ու երգեհոնի համար՝ տոնելու «Նորովի թագադրված հույս» օթյակի բացումը (հունվար 1786):

5. Անավարտ կանտատ KV 429, որ, ըստ Յանի հետազոտությունների, մասոնական արարողությունների համար է գրված եղել և որը Մաքսիմիլիան Շտադլերն է ավարտում: Իմիջիայլոց, Ռեքվիեմի հեռավոր հուշումներ կան այս կանտատի մեջ: Մարդն ամբողջ կյանքն իր ռեքվիեմն է գրել...

• Անավարտ տարբերակ
• Շտադլերի ավարտած տարբերակ

6. Կանտատ «Փառաբանելով անչափելի տիեզերքի ստեղծողին» տենորի և դաշնամուրի համար KV 619 (հուլիս, 1791): 

7. Սա վերջին ստեղծագործությունն է, որ Մոցարտն ավարտել է: Մյունխենի կոնսերվատորիայում է ձեռագիրը, բառերը փոփոխության են ենթարկվել, որ եկեղեցում հնարավոր լինի երգել: Հետևությունները ձեզ եմ թողնում: 
Փոքր մասոնական կանտատ KV 623, մեներգիչների, տղամարդկանց երգչախմբիև նվագախմբի համար (նոյեմբեր 15, 1791, մահվանից 20 օր առաջ: Կատարվել է գրվելուց 3 օր անց):

(Սեռերի, կանանց իրավունքների հավասարություն էին քարոզում իլյումինատները...Երևի դրա համար են միշտ բացառապես տղամարդիկ երգում):

© Araks Shahinyan 2013