Մոցարտ. Kyrie Eleison (Մաս 2)

KYRIE ELEISON - Լիթուրգիաների՝ կաթոլիկ հոգևոր մեսսաների, ռեքվիեմների, այլ եկեղեցական ստեղծագործությունների մեջ Kyrie Eleison հատվածը միակ հունալեզու մասն է, թարգմանաբար նշանակում է «Տէր, գթա/ողորմեա»: Ամբողջ հատվածում արտասանվում են բացառապես “Kyrie eleison, Christe eleison” (թարգմ. «Տէր ողորմեա, Քրիստոս ողորմեա») արտահայտությունները, ուրիշ ոչինչ: Առաքելական եկեղեցու պատարագի մեջ համարժեք է «Տէր ողորմեա»-ին: Մոցարտի «Ռեքվիեմի» երկրորդ մասն է:

Արևմտյան Ավստրիո Կայսրության դարչնագույն` զալցբուրգյան իշխանությունը մտնում էր Հռոմեական Սրբազան Կայսրության մեջ: Զալցբուրգին վերևից նայող, հսկա ու անտաշ կոպտությամբ, բայց և անանցանելի ու հպարտ պարիսպները այնպիսի մռայլություն էին հաղորդում այդ խեղճ ու հալածված քաղաքին, որ միայն ցնդածն ամեն ինչ կթողներ այնտեղ գնալ ապրելու: Salzburg-ը թարգմանաբար նշանակում է «աղի քաղաք» (“salz” – «աղ», “burg” – «քաղաք»), այստեղ աղի հանքեր շատ կային, որոնց շահագործումը քաղաքի իշխանությունը զավթած արքեպիսկոպոս-իշխանների բեռի տակ ճկռած, սևադեմ ու խեղճացած բյուրգերների ապրուստի վաստակի հիմնական, եթե ոչ միակ միջոցն էր: Արդյունքը մի կերպ հաջորդ օրը լուսացնելու տանջալից առօրյան էր ու բացառապես նվաստ ապրելու համար հարմար աշխատավճարը: Ահա ինչպիսի սրամիտ ու դիպուկ բնութագրեր ենք կարդում Զալցբուրգի մասին ժամանակի ավստրիացի քիչ հայտնի գրողների հուշերում. քաղաքի բարձրատոհմիկները որսով էին զբաղվում և եկեղեցի գնում: Նրանցից մի քայլ ներքևները եկեղեցի էին գնում և որսով զբաղվում: Դրանցից ցած՝ ուտում էին, խմում և աղոթում: Ամենաներքևում՝ աղոթում էին, ուտում և խմում: Սրանց տարբերություններից մեկն էլ այն էր, որ առաջին երկու խավի սիրային արկածները հասարակայնորեն ծածուկ էին, վերջին երկուսինը՝ քաղաքի քննարկման առարկա: Քամահրական քմծիծաղ է առաջանում այս տողերից, այդ հետո ենք իմանալու, որ Վիեննայում թաղումներն էլ այս չորս հասարակական կարգերին բնորոշ յուրահատկություններն ունեին: Առաջին աստիճանի մեռելներին թաղում էին արիստոկրատին վայել՝ ճոխ դագաղով, կարծես հետ էին բերելու: Երկրորդ հասարակական աստիճանի մեռելներին՝ առավել համեստ արարողակարգով, բայց մեռելը գոնե վստահ էր, որ գերեզման է ունենալու: Երրորդ աստիճանավորներին թաղում էին լայն անցքեր ունեցող վատ մշակված փայտից դագաղներով, ընդհանուր՝ եղբայրական գերեզմանոցում: Եթե բարեկամներից ինչ-որ մեկը լինում էր դագաղի կողքը այն հողին հաձնելու ժամանակ, գոնե իմանում էին՝ ո՛ր եղբայրական գերեզմանում է թաղված, եթե ոչ՝ այդպես էլ մոռացութայն էր մատնվում թե՛ այդ դժբախտի հիշողությունը, թե մարմնի գտնվելու վայրը: Մոցարտին երրորդ աստիճանի թաղում բաժին ընկավ: Սրա մասին հետո՝ առավել մանրամասն: Չորրորդ աստիճանի մեռելներին առանց դագաղի լցնում էին եղբայրական գերեզման՝ ինչ-որ պարկի մեջ ոլորած: Սրանց մասին դեռ չթաղած էին մոռանում: 

Իսկ ավստրիական այս աննորմալ բարքերը վերից տեսնում էին զալցբուրգյան պարիսպները՝ պատմության լռակյաց, հենց այդ պատճառով էլ խստաբարո վկաները: Աստված չանի՝ մի օր խոսեն, արևի տակ ամեն ինչ շուռ կգա: Զալցբուրգում մարդու գինը շան մսից էժան էր: Հղփացած եկեղեցական ամենատեր նեխած սերուցքն այնքան էր չափն անցել, որ մարդկանց վաճառում էր որպես թնդանոթի միս հարևան իշխանություններին, այդպես էին կրակում: Այդ այսօր է դժվար պատկերացնել ժողովրդավարության օրրան Եվրոպայի կենտրոնում միսդ ծախեն, որ կրակվես: Ես ամեն դեպքում մտածում եմ՝ եթե դեմոկրատիան այսպիսի պայմաններում դարերի ճիրաններից հաղթանակած է դուրս պրծել, ուրեմն դեռ ամեն ինչ կորած չէ... Ասենք հենց թեկուզ մեզ համար... Ինչևէ, քաղաքում գրեթե ամեն օր մարդ էր կախվում, մանավանդ եթե այլ կածիք ունեցողը կաթոլիկությունը գիտակցաբար թյուրըմբռնած իշխանությունների մոտ թփրտացող լյութերական էր: Զարմանալի չէ, որ 18-րդ դարի ավստրիացի մի գրողի հուշերում կարդում ենք. «Այսօր՝ լուսադեմին, մեկին կախեցին, երեկոյան կներկայացվի մի կատակերգություն, վաղը տեղի կունենա դիմակահանդես...»: Վոլֆգանգն ամբողջ կյանքում ատելու է այս քաղաքը, որ այսօր բացառապես իրեն հիշեցնող հուշանվերների գունազարդ մեծ տոպրակ է հիշեցնում և որը Մոցարտի հաշվին ցկյանս մնալու է իր ծավալների համեմատ Եվրոպայի տուրիզմի ամենաշահութաբեր քաղաքներից: Ատում էր Մոցարտն այս քաղաքը, ատել է ողջ կյաքում և դրանից հետո էլ: Հետագայում հորը պիտի գրեր նամակներում, որ Զալցբուրգից և այդ քաղաքի բնակիչներից սիրտը խառնում է, որ անկիրթ, անճաշակ, բռի ու անհույս հետամնաց այդ մարդիկ պարզապես հողին կհավասարեցնեն արվեստ կոչվածը, եթե վայրկյան անգամ հնարավորություն ունենան: Ինչպես Օտտո Յանը՝ խոշորագույն այս մոցարտագետն է ասում՝ այս մարդիկ քաղքենի վարքուբարքով, հիմարությամբ, ինտելեկտի կատարյալ բացակայությամբ, բթամտությամբ էին հայտնի ողջ ավստրիական կայսրությունում: 18-րդ դարի երկրորդ կեսերին Զալցբուրգի մասին նույնիսկ հետևյալ անեկդոտն էր կեղծամ կրող և չինական սպասքից օգտվել իմացող կապտարյուն իշխանավորների շուրթերին. «Նա, ով Զալցբուրգ է գալիս, առաջին տարին դառնում է հիմար, երկրորդ տարին՝ բթամիտ, երրորդ տարին՝ արդեն իսկական զալցբուրգցի»: Ահա այս եռաստիճան հիերարխիկ տրամաբանությամբ պիտի անցնեիր այս գյուղաքաղաքը մարսելու համար, որ դառնայիր վերջապես իսկական անտաղանդ զալցբուրգցի: Մի մարդու վրա, սակայն, այս զավեշտալի հիերարխիան այդպես էլ չանդրադարձավ: Նա հաղթեց կարծրատիպը, իսկ որդին էլ հավերժ օրհնանք դարձավ հերալդիկ վահանի և խոնարհված ցուլի պատկեր ունեցող զինանշանով այս քաղաքի գլխին: Դա դարեր հետո էր երևալու:

Մեզ հայտնի Մոցարտները գենետիկորեն հետ են գնում մինչև 1635 թվականներ՝ Աուգսբուրգ, երբ Այզենախում դեռ Յոհան Սեբաստիան Բախ չկար, երբ ռեքվիեմները դեռ փաստացի տձև, բուն եկեղեցական  անմշակ «շարականներ» էին և երբ «սոնատա», «կոնցերտ» և «սիմֆոնիա» բառերը գերմանախոսների համար այլմոլորակային հասկացություններ էին: Մոցարտի հոր նախապապը պատշար էր Աուգսբուրգից՝ Դավիթ Մոցարտ անունով՝ իր գործի բարձրակարգ վարպետ: Ասում են՝ մինչև հիմա էլ Աուգսբուրգում կարելի է հանդիպել շինությունների, որոնց պատերը Դավիթն ու իր որդիներն են շարել: Դավիթի տղաներից Լեոպոլդը նման չէր իր ողջ գերդաստանի արական սեռի ներկայացուցիչներից և ոչ մեկին: Վերջիններս տոհմական որմնադիրներ էին՝ մշտապես այդ գործին լծված, կորամեջք, բայց հպարտ ժողովուրդ: Չանսալով հոր հորդորներին՝ պոկվում է Աուգսբուրգից և գնում Զալցբուրգ՝ ցեխոտ սալահատակ ճանապարհներով, վրադ կախված պարիսպներով, բայց ապագադ թեթև կանխորոշող այս քաղաքը: 

Գիտության ու ուսման ճամփան բռնեց, իսկ մեջք ջարդող այդ արհեստը բնավ Լեոպոլդի համար չէր. նա նպատակասլաց, խստադեմ, անչափ հավասարակշռված (ինչպես հետագայում կհամոզվենք Վոլֆգանգի կյանքում ունեցած նրա դերից), կշռադատող, խնայող, սրամիտ և խոնարհ կաթոլիկ էր, ինչպես նշված է նրա ծննդյան վկայականում՝ «Յոհան Գեորգ Լեոպոլդ Մոցարտ, 1719 թիվ, դավանանքով՝ կաթոլիկ, Աուգսբուրգ կայսերական ազատ քաղաքի բնակիչ»:

Պիետրո Անտոնիո Լորենցոնի. Լեոպոլդ Մոցարտ, մոտ 1765 թիվ

Ինձ մշտապես ատելի է եղել այն նախապաշարմունքը, որ Լեոպոլդը որդու կյանքն անտանելի է դարձրել, տղայի հետ դժվար հարաբերություններ է ունեցել և առանձնապես սիրված չի եղել որդու կողմից իր չափազանց սուր դավանաբանական բարքերի պատճառով: Ուսումնասիրեք Մոցարտի ցանկացած առողջ և փաստերի վրա հիմնված կենսագրություն, հոր և որդու նամակագրությունը, միանշանակ հերքվելու է այս արհեստածին տեսակետը: Ի՞նչ է նշանակում լարված հարաբերությունների մեջ է եղել որդու հետ: Այդ ո՞ր հանճարն է Ամադեուս Մոցարտի չափ խոնարհ, հորն իրապես պաշտող եղել («...Աստծուց հետո հայրիկն է...», «...Հայրերի մեջ լավագույնը...» Վ. Մոցարտ), որ կուլ տվեց արքեպիսկոպոսի նսեմացումները միայն այն պաճառով, որ չնայած ինքը մեկնդմիշտ գնալու էր, հոգին ազատեր Զալցբուրգից, բայց հոր այնտեղ մնալու պատճառով մոտ երկու տարի ոտքը դուրս չդրեց ստորացնող, ծաղրող, իր հանճարն ու միտքը կապարե կաղապարների մեջ խեղդամահ անող այդ քաղաքից: Չգնաց, որովհետև նախորդ՝ մեղմաբարո, կառավարիչ լինելու համար նույնիսկ ինչ-որ տեղ հաճելի Սիգիզմունդ Արքեպիսկոպոսին փոխարինելու եկած տխմար Հիերոնիմուս Կոլորեդո Արքեպիսկոպոսը իր  մոտ պալատական կապելմայստեր ծառայող Լեոպոլդի քթից կբերեր ողջ կյանքը, ապրելիք տարիներն էլ անտանելի կդարձներ: Այո՛, Լեոպոլդի որոշումները նյութական շահ էին հետապնդում, որովհետև շատ լավ տեսնում էր այս անկարգ ծախսողի հետագա ճակատագիրը, այո՛ այդ որոշումների մեծ մասը համընդհանուր ճանաչման և փառքի տանող որոշումներ էին, որ մանուկ հասակում ճանաչվեր, հետո արդեն, երբ էլ ինքը չլիներ, Վոլֆգանգին մի քիչ հեշտ էր լինելու: Ու չէր սխալվում Լեոպոլդը. Վոլֆգանգը երբեք փողից բան չհասկացավ: Ինչ էլ ուներ, քամուն տվեց անիմաստ ու հայտնվեց առ այսօր անհայտ եղբայրական գերեզմանոցում, երբ ամենաքիչը Վիեննայի կենտրոնական գերեզմանատան արվեստը մեծարող հանգուցյալ հովանավորների շարքերում չասենք դամբարան, բայց գոնե գերեզման պիտի ունենար: Կյանքն այս կերպ ավարտելու պատճառների մասին շատ մանրամասն դեռ կխեսենք հետագայում:  

Այն, ինչ կարդացի Մոցարտի նամակներում, ինձ վերջնականապես բերեց այն համոզման, որ եթե Լեոպոլդ Մոցարտ չլիներ Վոլֆգանգի հոր անունը, մենք միգուցե ոչ թե 35 տարին չբոլորած մահացած հանճար ունենայինք, այլ քսանամյակը մի կերպ գլորած փողոցային խուժան, որ, միևնույն է, հանճարեղ երաժշտություն էր գրելու, պարզապես իր իրական ստեղծածի մեկ տասներորդ մասով: Յոհան Անդրե Շակտները, որ պալատական շեփորահար էր, Մոցարտների ընտանքի լավագույն բարեկամներից և Վոլֆգանգից երկար ապրած մեկը (այն տպավորությունն է, որ Մոցարտի ժամանակ բոլորն իրենից երկար են ապրել), Նաներլին՝ Մոցարտի քրոջը, անգին ինֆորմացիա է թողել Մոցարտի վաղ տարիքին վերաբերող մանրամասների մասին, ինչը հաստատում է մեր վերոնշյալ եզրահանգումը, որ փողոց էր ընկնելու, եթե հայրը գլխին չլիներ: Այդ հիշողություններում մասնավորապես ասվում է, որ անչափ հեշտ էր Վոլֆգանգն ընկնում զվարճալի, դյուրահաս ու գայթակղիչ զվարճանքների հետևից իր պոռթկուն, անհաշվենկատ, միամիտ ու անհավասարակշռված բնավորությանը համաձայն. աչքը վրան չպահեին, վատ շրջապատի ճամփան էր բռնելու հաապատասխան վերջաբանով: Այդ Լեոպոլդ Մոցարտն էր, որ վաղ հասակում երեխայի հանճարն առանց մի վայրկյան կասկածի տակ առնելու հաստատեց այն ինքն իր համար և իր գոյության միակ իմաստը հայտարարեց այդ հրաշամանուկին աշխարհին որպես արվեստի թագ զոհաբերելը բառիս ստեղծագործական իմաստով: Իրականում մի բան է Լեոպոլդը սովորեցրել որդուն՝ աշխատել: Սրանից ավելի երեխաներին ոչինչ պետք չէ սովորեցնել, մնացածը ուրիշներն էլ սովորեցնում են: Լեոպոլդ Մոցարտը միջակ ջութակահար էր, բայց հրաշալի երաժշտական «ստրատեգ», մի այնպիսի աշխատություն գրեց («Ձեռնարկ ջութակ նվագելու հիմնարար սկզբունքների մասին»՝ հրատարակված 1756-ին), որ ողջ Եվրոպայում 18-րդ դարի ջութակի դասագիրք համարվեց, ու առ այսօր էլ այս երաժշտական գործիքին մոտենալու հիմնավոր թեորիա ու պրակտիկ հիմունքներ ուսումնասիրողներն անպայման ծանոթ են այս ձեռնարկին: Լեոպոլդը շատ պարզ գիտակցում էր իր միջին տաղանդի երաժիշտ լինելը, սակայն նրա մեծությունը որպես ուսուցիչ, չեմ վախենա ասել, հավասարազոր եղավ Մոցարտի տաղանդին (չենք ասում հանճարին): Չզարմանաք, սա գերգնահատական չէ, պարզապես երկար ժամանակ այս մարդու քայլերին իր նամակների ու կենսագրությունների միջոցով հետևելու արդյունքում եկած եզրահանգում: Իմ հայտարարությունը, որ Մոցարտն այսօրվա Մոցարտը չէր լինի առանց իր հոր, միանշանակ է: Այլ կարծիքներն անձամբ ինձ համար հարգելի են, բայց ոչ իրապես ճշմարտանման: Այստեղ մի կարևոր կետ կա ամեն դեպքում. այս պնդումով պիտի հասկանանք, որ ամենևին չի նսեմացվում կամ թերագնահատվում Մոցարտի հանճարը: Մենք խոսում ենք հանճարի դրսևորման ձևի ու չափի և ոչ թե դրա գոյությունը կասկածի տակ առնելու մասին:

Հետ գանք և ամփոփենք այս հանճարեղ մանկավարժական ջիղ ու անկատար երաժշտական շնորհք ունեցող մարդու մեր նախնական ներկայացումը: Անհնար է թերագնահատել նրա դերն ու նշանակությունը Մոցարտի՝ որպես արտիստի կայացման հարցում: Իմ շատ նեղ անձնական կարծիքով հենց նրա մահն էլ Մոցարտի ոտքերի տակից փախցրեց հողը: Հոր այն աշխարհ գնալն անուղղակի ձևով սանձերն արձակեց այս ցկյանս երեխայի (մայրն ավելի վաղ էր մահացել), որ չնայած այդքան ձգտելով ազատության, Զալցբուրգից հեռու կյանքի, այնուամենայնիվ հոր հանդեպ տածած աննկարագրելի պաշտամունքով, վերջինիս հանդեպ զարմանալիորեն խոնարհ վերաբերմունքով է ապրել ողջ կյանքը: Նրա նկատողություններն ամեն մասնագետի դիտողությունից վեր էր դասում, գործը գրելուց հետո տարիների սովորություն ուներ փոստով հորն ուղարկելու, որ առաջինը նա կարդա ու լսի իրեն: Այս մարդու կյանքից հեռանալը Մոցարտին թողեց այնպիսի կատարյալ քաոսի մեջ, որ վերջինս արդեն ոչ՛ կարողացավ իր՝ դեռևս կենդանության օրոք վաստակած փառքը սանձահարել, ոչ էլ այն երկար վայելել: Կարծում եմ՝ այսքանով հարգանքի արժանի այս մարդու մասին մեր մտորումները սահմանափակենք, որ մնացած բաների մասին քսան հատ բագատել գրելու կարիք չլինի, մի քանի հատով վերջացնենք մի կերպ:

Գիտե՞ք այս կոմպոզիտորի անունը: Վոլֆգանգ Ամադեուս Մոցարտով չի վերջանում: Սուրբ Ռուպերտի եկեղեցական գրքում, որտեղ գրանցում էին Զալցբուրգում ծնված, մի օր ապրելու ճակատագրական փորձանքը հաղթահարածներին և կնքվածներին, գրված է՝ Յոհաննես Քրիսոստոմուս Վոլֆգանգ Թեոֆիլուս Սիգիզմունդ (Johannes Chrisostomus Wolfgang Theophilus Sigismund): Տեսնու՞մ եք, «Ամադեուսը» չկա: Հայրը, ամենայն հավանականությամբ հլու կաթոլիկ լինելու փաստից ելնելով, հետագայում գրանցել է տալիս նաև «Գոտլիբ» (“Gottlieb”) անունը: Սա է պատճառը, որ նրա մի շարք վաղ շրջանի ստեղծագործությունների ձեռագրերի մեջ հանդիպում ենք “J. G. Wolfgang” (Johann Gottlieb Wolfgang) մակագրությանը: Օտտո Յանը չի պարզաբանում «Ամադեուսի» ծագումը, բայց այլ աղբյուրներում (օրինակ՝ Բ. Կրեմնյովի աշխատության մեջ) կարդում ենք, որ “Theophilus” և “Gottlieb”  բառերը, որոնք նշանակում են «աստվածասեր», փոխարինվում են ստեղծագործական «Ամադեուս» անունով: Ի՞նչ կապ կա: Ամենաուղիղ. «Ամադեուսը» վերոնշյալ երկու բառերի համանունն է՝ իտալերեն: Իսկ երաժշտության հայրենիքը հենց այդ երկիրն է՝ իր խելքից-մտքից դուրս պերճաշուք օպերաներով և դրանց շվայտ դեկորացիաներով, հազար տեսակ երաժշտական ժանրերով: Մոցարտի սերը օպերաների հանդեպ ամենաակներև բաներից է նրա կենսագրության մեջ, այնպես որ «Ամադեուս» անունը վաստակած ու արդարացված ձևով իր հանգրվանն ունի նրա անվան մեջ: 

Ավստրիա, Զալցբուրգ, Գետղայդգասսե, տուն 9, հարկ II: Այստեղ է ծնվել Մոցարտն ու ապրել կյանքի առաջին 17 տարին: Էլ երբեք չի վերադարձել:

Ամենաախմախ կենսագրականներում, հեքիաթանման ֆիլմերում նույնիսկ չի մերժվում այն փաստը, որ այս երեխայի հանճարը, հինգ տարին դեռ չբոլորած, ի հայտ եկավ: Քրոջ ծնգծնգոցից հետո մի կերպ բարձրանում էր կլավիրի մոտ, այդպիսի մի պայծառ օր էլ երկու ժամ սենյակից դուրս չգալուց հետո հորը նոտաների մի քանի թուղթ դեմ տվեց, ասելով, որ կոնցերտ է գրել: Դուք էլ լինեիք, նույն կերպ էիք վարվելու. ծիծաղելու էիք, շոյեիք այդ՝ մարմնի համամասնություններին մի թեթև անհավասարաչափ աճած նրա մեծ, գանգուր գլուխը, ուղարկեիք խաղալիքներով կամ իր շունիկի հետ խաղալու: Ականատեսների վկայությունները փաստում են՝ Մոցարտը մեծ մարդու պես վիրավորվում է այդքան անփույթ ու թերագնահատող վերաբերմունքից (նա երևի արդեն գիտեր՝ ով է), իսկ սենյակում գտնվող երաժիշտ բարեկամներից մեկը չի մերժում Վոլֆերլին, վերցնում է թղթերը, որոնց վրա մանկական ձեռագրով գրած անհավասարաչափ սոլի և բասի բանալիները, դեռևս դողդղացող նոտաները հաստատում էին երաժշտական ավարտուն, այն ժամանակների երաժշտական ընկալումների համար բարդագույն միտք ունենալու փաստը: Քարանում է սենյակի մեջտողում կանգնած այդ երաժիշտը և նույն դիրքում մնում անգամ Լեոպոլդի՝ նրա ձեռքից թղթերը վերցնելուց հետո: Հոր հետ էլ նույնն է լինում. երեխան կոնցերտ էր գրել դաշնամուրի ու նվագախմբի համար, ինքն էլ դեռ գետնին չերևացող իր հասակով մեկ հայտարարում էր, որ «դաշնամուրով համերգ նվագելն ու հրաշք գործելը նույն անհավանականության բաներ են»: Այս անգամ չենք խոսի նրա համերգային շրջագայությունների ֆանտաստիկ թվերի և արկածների մասին, բայց կներկայացնեմ նախորդ բագատելում նշածս «Ամադեուսի ճանաչման սիրողական ուղեցույցի» հաջորդ գործը: Իմիջիայլոց, Մոցարտի ստեղծագործությունների այս ուղեցույցի ամբողջական ցանկը ձեզ կսպասի Մոցարտին վերաբերող մեր բագատելների ավարտին: Մեկ դաշնամուրի և լարային նվագախմբի համար գրած և մեզ հասած մոցարտյան աշխարհահռչակ կոնցերտները թվով 27-ն են, որոնց մի մասն անպայման տեղ կգտնի ճանաչողական մեր ուղեցույցում: Մի շարք մոցարտագետներ այն եզրակացության են, որ նրա դաշնամուրային կոնցերտներից առաջին 4-ն իրականում նրան չեն պատկանում, եթե նույնիսկ պատկանում էլ են, լարային նվագարանների համար գրված պարտիաները այլ կոմպոզիտորների գործերի մշակման արդյունք են: Հա, գիտենք, փոխարկումներ կան, ինչպիսին, օրինակ, չորրորդ դաշնամուրային կոնցերտի (KV 41) անդատեն է, որ գերմանացի կոմպոզիտոր Հեռման Ֆրիդրիխ Ռոպաչի (կամ Ռոպախ, ոնց ասես ասում են) թեթև ձեռքով գրված ջութակի սոնատներից է, բայց ինձ ամեն դեպքում չի լքում այն կասկածը, որ հենց առաջինից Մոցարտի մատը, մեղմ ասած, խառն է եղել դաշնամուրային կոնցերտների մեջ, այլապես ինչպե՞ս բացատրել նրա թիվ մեկ կոնցերտի լարայինների առաջին 5 նոտայի ռիթմիկ կատարյալ նույնությունը նրա 25-րդ սիմֆոնիան բացող 4 տակտերի լարայինների պարտիայի հետ (ութ/քառորդ/քառորդ/քառորդ/ութ) միայն այն ֆանտաստիկ տարբերությամբ, որ դաշնամուրային կոնցերտի դեպքում նոտաների ինտերվալը վերընթաց կվարտա է, իսկ սիմֆոնիայի դեպքում՝ վարընթաց: Լավ, չխորանանք, ասում են՝ ուրիշներինն է, թող այդպես լինի, միևնույն է Մոցարտը դրանից չի փոքրանում: Թե իրականությունն ինչ է, միայն Մոցարտը կարող է ասել: Ամեն դեպքում վաղ շրջանի դաշնամուրային կոնցերտների մեջ նրա ստեղծագործական հասունացման պրոցեսը կոնցերտից կոնցերտ զգալի է: Դաշնամուրային արդեն 5-րդ՝ երաժշտական տրամաբանության մեջ կատարելապես ավարտուն նրա կոնցերտը դասական շրջանում գոյություն ունեցող մաժոր կոնցերտների մեջ, իմ համեստ կարծիքով, ամենափայլուններից է, որ  միանգամայն ընկալելի մատչելիությամբ լիտավրի զինվորական խրոխտ միջամտությամբ առաջին 6 տակտերում այնպիսի մի ուրախ եթերային տոնականություն է հաղորդում, Մոցարտն, ի հակադրություն իր անհաշվենկատ բնավորության, հումորի այնպիսի մի իդեալական չափաբաժին է դրել այս կոնցերտի մասնավորապես առաջին մասի մեջ, որ բյուրեղյա մաքրության երաժշտության սիրահարներին շարունակաբար հիացրել է և կհիացնի: Մի քիչ էլ այս գործի մասին և վերջացնենք: Այս ռե մաժորը ինքը՝ Մոցարտն էլ էր շատ սիրում, միշտ հիշատակում էր հորը գրած նամակներում, երբ հերթը հասնում էր կլավիրային գործերին: Տոնական, բայց մակերեսային դիմակահանդեսների թեթևությանն ընդհանրապես անհաղորդ այս առավելապես արիստոկրատ երաժշտությունը, որ լարայինների, փողայինների և հարվածայինների շքեղագույն, բայց լրջմիտ ու մտածված մի հրավառություն է, այնքան լավ է նախապատրաստում ունկնդրին դաշնամուրը լսելու, որ երբ վերջինս միանում է նվագախմբին ճիշտ նույն երաժշտական թեմայով, հասկանում ես՝ այս մարդը հանճար է եղել... Այլ կերպ անհնար է: Կոնցերտն ընդհանրապես դարերի միջով հղկվելու արդյունքում մի շատ ընդհանուր կառուցվածքային հայտարարի բերվեց, ինչը եղավ Allegro-Andante-Allegro[1] տրամաբանությունը: Պատշաճ հանդիսավոր առաջին մասին հաջորդող անչափ զգայուն երկրորդ մասը՝ Andante-ն, լարայինների ձգվող ու արտակարգ բարեհունչ մեղեդիով բոլորովին անզեն է թողնում ցանկացած մեկի, ով իրապես թափանցել է Մոցարտի բարդ, հակասական, թվացյալ ուրախ ներաշխարհ, որ լի է եղել ներողամտությամբ ու հանդուրժողականությամբ: Երկրորդ մասը, կարճ ասած, ներելու խոստովանություն է: Երրորդ մասով ամփոփվում է կոնցերտն իր արդեն մեզ հայտնի տեմպային ձևաչափով՝ Allegro-ով: Լսեք այդ զարմանալիորեն զուսպ ուրախությունը, կրկին լիտավրի թեթև, չշեղող  միջամտությամբ: Այս զուսպ ուրախությունն այնքա~ն գեղեցիկ է, երբ մարդկանց մեջ էլ ես  հանդիպում: Այս կոնցերտով կարելի է մարդ ճանաչել, միայն թե լսել է պետք, այնպես լսել, ինչպես գրված է: Մոցարտ չհասկանալու, լսելու դժվարություններին առերեսվելու մեր խնդիրներից մեկն էլ այն է, որ անպայման փնտրում ենք այն, ինչ գրված չէ: Մոցարտը բացառիկ ստրատեգ է, ես այդպիսի երկրորդ համոզողի չեմ չանաչում: Ամեն ինչ, ինչ որ պետք է լինի, կա, ու մեր այն սխալը, որ ընկնում ենք ականջալուր հազարաձայն հարմոնիաներ լսելու ակնկալիքի, խուճուճ մոդուլյացիաների հետևից, այդպես էլ ձեռնունայն է մեզ թողնելու: Պետք չի փնտրել այն, ինչ տվյալ ստեղծագործության, մարդու, հասարակության, իշխանավորների, դարի մեջ չպիտի լինի կամ չկա: Նա չունի ոչ մի ավելորդ նոտա այս կոնցերտի (առհասարակ իր հսկա երաժշտական ժառանգության) մեջ, իսկ եթե մի նոտա էլ հանեցիր, զգացվելու է: Ահա ինչքան պարզ, բայց հստակ է Մոցարտի սխեման՝ ամեն ինչ կա, ոչինչ մի՛ հանիր, ոչինչ մի՛ավելացրու, ճիշտ ինչպես Աստվածաշունչը:

Սա վստահաբար թվով առաջին կոնցերտն է, որ Մոցարտը միանձնյա հեղինակեց: Ցավալի է, որ Օտտո Յանը Մոցարտի դաշնամուրային կոնցերտների մասին սկսում է խոսել միայն Վիեննայում գրածներից, որոնք այս 27-ից վերջի 17-ն են (1782-ից սկսած): Բա այս նշխա՞րքը: Բա սրա՝ այսօր արդեն տեխնիկապես հասանելի երկրային հանդարտությու՞նը... Մոցարտը Բախի նման իր և իր աշակերտների համար է գրել այս կոնցերտները, որ կամ աշակերտները պարապեին, կամ ինքը համերգներին նվագի, ընդ որում դաշնամուրի պարտիան չէր էլ գրում, անգիր էր նվագում, միայն նվագախմբինն էր նախորդ գիշեր գրում, որ մարդիկ նոտա տեսնեին նվագելու: Ասացինք՝ 27 կոնցերտ կա իր անունով, դրանցից յուրաքանչյուրն անգիր առանց նոտաների նվագել է, նույնիսկ դրանք գրելուց տարիներ անց:

Միգուցե սրանք ուսուցողական են կոչվում, բայց անցել են այն դարերը, երբ հասարակ երաժշտասերն ամենաքիչը մի գործիքի վարժ (չասենք փայլուն) տիրապետում էր, երբ ցանկացած իրեն հարգող բարեկիրթ ու զարգացած մարդ լայն գաղափար ուներ երաժշտությունից, դրա ժամանակակից ձևաչափից և, ինչքան էլ տարօրինակ հնչի՝ նորաձևությունից, օպերայից, պարտադիր ու ինքնակամ հաճախում էր դասական համերգների, որովհետև ժամանց լինելուց բացի, երաժշտությունն ինչպես այն ժամանակ, հիմա էլ և հավիտյանս հավիտենից լինելու է այն բացառիկ լռությունը, որի խոսելուց լռելու են բոլորը, բուժվելու են բոլոր այն տրավմատիկ խոցերը, որ միայն մտերիմներն են հասցնում, անհիշելի ժամանակների խորքերից եկող և ինչ-որ անհայտ ուղղությամբ գնացող մեր աղոթքների Kyrie Eleison-ները կրկին դառնալու են լսելի վերևում՝ ինչ-որ տեղ, հանդարտվելու է կյանքի անարդարությունների հանդեպ հարակյաց մեր անհավասար մենամարտը, և վերջապես դառնալու ենք ավելի հանդուրժող: Ես մի քիչ դարձա այդպիսին վերջերս:

© Araks Shainyan 2013

Դե ինչ, ի գո՞րծ 

Դաշնամուրային կոնցերտ № 1 KV 37, ֆա մաժոր 

Սիմֆոնիա № 25 KV 183, սոլ մինոր

Դաշնամուրային կոնցերտ № 5 KV 175, ռե մաժոր

---

[1] Երաժշտական տեմպերն են, թե տվյալ գործի այս կամ այն հատվածն ինչպես պիտի կատարվի: Էմոցիոնալ մասն էլ են ներառում իրենց մեջ, ինչպես օրինակ grave-կնշանակի դանդաղ, հանդարտ և հանդիսավոր ծանրությամբ: Allegro-Andante-Allegro (արագ-հանդարտ-արագ) այս անչափ ընդհանուր բնութագիրը կարելի է հանդիպել կոնկրետ մեր դեպքում Մոցարտի անխտիր ԲՈԼՈՐ դաշնամուրային կոնցերտներում: