«Տրակտատ» այն մասին, թե ինչպես չգրել տրակտատ

Աշխարհում երկակիությունն առանցքային բան է, սկսած ընդունելի սեռային տիպերից մինչև ամենաընդհանուր՝ «լավ» ու «վատ», «չար» ու «բարի» ոչինչ չասող բնութագրերը, մարդկային վերջույթներից մինչև մեր կյանքը՝ հոգևոր և ոնց պատահի: Ինչպես մարդկային էությունն անշուշտ աստվածայինի (անհավատներին չնեղացնելու համար գրենք ինչ-որ անբացատրելի վերին էներգիայի) և հողեղենի ժամանակավոր կացարան է (նշված երկուսը միշտ չէ, որ համակեցության մեջ տանելի են), այնպես էլ գոյության իրավունքով ամեն նույնական բան մյուսի գոյությունից, լինելուց է միայն տարբերակելի: Սա ամենևին չի նշանակում որ համեմատությունն անխուսափելի է: Աջ ձեռքը ձախի հետ համեմատելը խելքին մոտ կլինի միայն, ասենք, ինչ որ կոնտրապունտալ տեխնիկապես զարգացած գործ նվագելուց, որովհետև երկուսն էլ նույն բանն են անում, ուստի հնարավոր է համեմատել, գնահատել դրանց համազորությունը կամ մեկի առավելությունը մյուսի նկատմամբ: Ստացվում է՝ պետք է համեմատել միայն նման, ավելի ճիշտ՝ նույն գործառույթով օժտված կամ նույն գործառույթն իրականացնող բաները: Թե չէ մարդկանց են համեմատում, որ ի՞նչ...

Իսկ որտե՞ղ է տեղավորվում արվեստն այս դեպքում, երկակիության (Դանթեի ասած) ո՞ր պարունակում: Ինձ երևի հասու չէ տեսնել երկակիություն ստեղծող այդ հսկա անդունդը, երբ խոսքն արվեստին է առնչվում, որովհետև իմ աչքին արվեստն այն քիչ եղելություններից է, որ ոչ թե միացնում է երկատվածը (սրա իմաստն իրականում չկա էլ), այլ հաշտեցնում, ապահովում դրանց տանելի, երբեմն էլ սիրելի համակեցությունը այս նեղ աշխարհում, որ չուտեն իրար, չգժտվեն տարբեր լինելու պատճառով, իսկ իրար հասկանալը հիմնականում սիրո նախադրյալներից է: Հենց այստեղ է արվեստը՝ երևի ինչ-որ տասնմեկերորդ պատվիրանի երկրային այդ օրինակը:   

Ամեն ստեղծագործած բան դեռ արվեստ չէ ու միշտ չէ, որ հասնում է վերոնշյալ այդ վերին, դիմացինին չմերժելու աստվածային պատգամին: Չենք ասում` ամեն արվեստ պիտի սիրել, արվեստը սիրելու համար չէ միայն, այն ուրիշ տեղ ապրելու իրավունքն է, իսկ իրավունքը չեն սիրում. կամ ունենում են, կամ չէ: Մարդն ունի:

Արվեստի ցանկացած տեսակի կենսական կարևորությունը առողջ մարդու գոյության համար անհասկանալի է դրանից գլուխ չհանողների, հենց այդ պատճառով մերժողների, առանձնապես չհետաքրքրվողների, (սրանք մեծամասամբ շտկելի են ցանկության ու նվիրվածության դեպքում), ի սկզբանե գեղագիտական ցանկացած բանին անհաս եղողների համար (անվանեք նրանց ինչպես կուզեք): Սա, երևի, մեղադրելու էլ չէ: Նրանք էլ կարող են ապրել առանց զարգանալու՝ բառիս դարվինյան իմացաբանական (որ շատ ժրեինք, կգրեինք գնոսեոլոգիկ) տեսանկյունից: Բնության մեջ էլ են չէ՞ հանդիպում թերզարգացածներ, ուղղակի ի տարբերություն բանականություն ունեցող մարդկանց՝ բնության մեջ հանդիպող տհասների գլուխն ուտում է հենց ինքը՝ մայր բնությունը, ոչ թե կենդանիների գլխին կարգում տեր-տիրական. բնության մեջ առնետն առյուծ չէ մի խոսքով: Ամենաշատը իր բնում՝ իր պեսների մոտ լինի: Եվ այո, ինձ առանձնապես հետաքրքիր չէ՝ ինչպես է հնչում վերոնշյալ միտքը: Մի աշխարհում, որտեղ թուրը խելքից սուր է, խիղճն ու համեստությունն էլ բռնության ու տգիտության ծառա, ես իրավունք ունեմ ուզածիս պես արտահայտվելու:

Զարմանալին ինձ համար այն է, որ արվեստի բուն էությունը անհաս մաթեմատիկական բարդագույն խնդիրներ լուծելու արդյունքում ձեռք բերված գիտելիքը չէ, մի քիչ ուրիշ բան է: Գեղեցիկի ձգտումն է, չնայած ամենևին էլ այնտեղ չհասնելու ռիսկին՝ բացարձակին ու անշոշափելիին ինչ-որ ձև ու չափ հասու լինելու բանական պահանջը, մի բան, որ ի սկզբանե դրված է եղել մարդու մեջ, անհերքելի ձևով ապացուցվել է մարդկության ողջ պատմության ընթացքում: Սա հերքելն առնվազն ուրանալ է այն ամենը, ինչ մեզնից առաջ ստեղծվել է, իսկ ուրանալը ոչ այլինչ է, քան թուք Բախի, Դյուրերի ու Գյոթեի ճակատներին: Տեսեք. առաքելական եկեղեցին, երբ մարդուն դարձնում է իր հավատքի հետնորդ, կնքելու ժամանակ ջրին հաճելի թանձրություն հաղորդող խնկաբույր մեռոն է քսում կնքվողի ճակատին («Իւղ անոյշ, յանուն Յիսուսի Քրիստոսի, հեղեալ ի վերայ քո կնիք երկնավւոր պարգեւացն անապականութեան»), աչքերին («Կնիքս յանուն Յիսուս Քրիստոսի լուսաւորեսցէ զաչս քո, զի մի՛ երբեք ննջեսցես ի մահ»), քթին («Կնիքս յանուն Յիսուս Քրիստոսի՝ եղիցի քեզ հոտ անուշութեան կենաց ի կեանս»), բերանին («Կնիքս յանուն Յիսուս Քրիստոսի՝ եղիցի քեզ պահպանութիւն բերանոյ եւ դուռն ամուր շրթանց քոց»), ականջներին («Օծումն սրբութեան՝ եղիցի քեզ ի լսելութիւն աստուածային պատուիրանացն»), թիկունքին («Կնիքս յանուն Յիսուս Քրիստոսի՝ եղիցի քեզ վահան ամրութեան, որով կարասցես զամենայն նետս մուխս չարին շիջուցանել»), սրտին («Կնիքս աստուածային՝ սիրտ սուրբ հաստատեսցէ ի քեզ եւ հոգի ուղիղ նորոգեսցէ ի փորի քում»), ձեռքերին («Կնիքս յանուն Յիսուս Քրիստոսի՝ եղիցի քեզ պատճառ բարեգործութեան ամենայն առաքինի գործոց եւ վարուց») ու ոտքերին («Կնիքս աստուածային ուղղեսցէ զգնացս քո ի կեանսն յաւիտենից, զի մի՛ սասանեսցիս»): Ի՞նչ է սա, եթե ոչ մարդկային բոլոր զգայարանների պաշտպանության աղոթք, վերից մարդուն առ ճշմարիտն ուղեկցելու հորդոր (աղոթքը հորդոր է, երբ վերից վար է և խնդրանք, երբ վարից վեր է...), անդունդի եզրով անցնող ցանկացածիս սթափության կարեկից խոսք: Նայենք այս հրաշալի հոգատարությամբ սահմանված տողերին ոչ միայն բուն քրիստոնեական տեսանկյունից. ում էլ սիրենք անմնացորդ, նույնն եք կամելու՝ թեկուզ և առավել առտնին բառապաշարով կամ ընդհանրապես լռությամբ: Չստացվե՞ց, որ բարին ու գեղեցիկը առ սԷր տանող զարկերակներն են, թույլ թրթռացող, բայց կենսական նշանակության այդ մազանոթները: Իհարկե ստացվեց: Ուրեմն եթե սիրել գիտենք կենցաղաբարո բարքերից դուրս, մեզ շատ բան հասու կլինի:  Իհարկե չենք ծավալվի գեղեցիկի բարոյափիլիսոփայական հասկացության շուրջ, դա ժամանակին այնպես են արել մարդկային մեծագույն էսթետ մտածողները, որ մեզ մնում է միայն կարդալ ու իմանալ: Թե դրանից հետո ինչ կանենք՝ ուրիշ հարց է: Այն, ինչի մասին կխոսենք հիմա, արդեն գոյություն ունեցող սահմանումների վրա կամ դրանցից դուրս մտքեր են՝ չպարտադրող, ամենայն անկեղծությամբ շարադրված և սահմանափակումների հնարավորինս նեղ շրջանակով:

Մոցարտին երեք տարեկանում քույրը մի կերպ շալակած բարձրացրեց կլավիկորդի դիմաց դրված աթոռին, վերջինս էլ, հարմար տեղավորելով փափուկ նստատեղը, դրմփոցով ձեռքն իջեցրեց ստեղնաշարին, ու զզվելի դիսոնանս հնչեց իրար կպած կեղտոտ ինտերվալներից: Պստլիկի քիթ-մռութը խառնվեց, կնճռոտվեց, և նա դժգոհ ու արագ հետ քաշեց ձեռքը: Փորձեք անկապ հարվածել դաշնամուրի ստեղնաշարին, կտեսնեք ինչից բարկացավ Վոլֆերլը: «Երլ»-ն էլ գերմաներենում փաղաքշական վերջածանց է, որ դրվում էր Մոցարտների ընտանիքում երեխաների անուններին կից: Վոլֆգանգի, կամ ինչպես ծնողներն էին ասում, Վոլֆերլի պես էլ նրա ավագ քրոջը՝ Մարիա Աննային Նաներլ էին ասում: Էլ չասենք, որ իրենց շունիկին էլ՝ Փիմփերլ: Հարվածից հետո արդեն ամենայն հավանականությամբ իմանալով՝ ինչ տհաճ ձայներ կարող է հանել այդ գործիքը՝ Մոցարտը երկու թաթիկներով զգույշ տերցիա նվագեց՝ այդ բարեհունչ ինտերվալը, որին ևս մի տերցիա ավելացնելով արդեն կստանանք հարմոնիա, ամենափոքր, բայց միևնույն է՝ հարմոնիա, աշխարհն իր մեջ արտացոլող հարմոնիա (չմանրանանք եռահնչյան կառուցվածքի, մեծ ու փոքր տերցիաներից կազմվելու սկզբունքների մեջ): Իմիջիայլոց, Մոցարտի մասին պատմածներս հիմնականում Լորենց Հագենաուերի՝ Մոցարտների տան տիրոջ և մեծ բարեկամի նամակներից են: Ամադեուսի մանկությունն անչափ մանրամասն ներկայացնող նրա նամակները Նաներլին ինֆորմացիայի այնպիսի աղբյուր են, որ շատ կոմպոզիտորներ նույնիսկ այդքան կենսագրություն չունեն:

...Ու Մոցարտը դարձավ կոմպոզիտոր, բոլոր ժամանակների հանճարեղ, երևի ամենադժբախտ ու այդպես էլ չծերացած կոմպոզիտորը: Թեթև շեղում ձեր թույլտվությամբ. անձամբ ես այդպես էլ չծերացած հանճարեղ կոմպոզիտորների շարքին կդասեի նաև Յուլիան Սկրյաբինին՝ ինձ համար անփոխրինելի Ալեքսանդր Սկրյաբինի վաղամեռ որդուն, ում գրած մի քանի պրելյուդները լսելուց առ այսօր էլ ամբողջ մարմնովս դող է անցնում: Հետ գանք Վոլֆերլին: Այդ բարեհունչ ինտերվալը, որ անմիջապես հստակ ցույց տվեց ներդաշնակության թափանցիկ թևերը՝ ի հակադրություն անբարեհունչ քաոսի, չէր կարող չհաղթել: Այսպես մանր էլ սկսում է այդ անհասի ճամփան: Վերջիվերջո չենք եկել՝ տանենք, եկել ենք՝ թողնենք:

Մոցարտի մահադիմակը: Գաղտնի նկարեցի Վիեննայի նրա տանը, որ այսօր աշխարհահռչակ Mozarthaus Vienna-ն է: Նրա առավել հավաստի դիմապատկեր դեմ չեմ ճարել:

---

Ու որովհետև էլ չեմ ուզում շարունակել, կարճ վերջացնեմ: Համարեք Վոլֆերլի օրինակը արվեստ ծնելու պարզագույն ալեգորիա, ինչպես կուզեք: Մարդուն տրվա՛ծ է ճշմարիտը ճանաչելու շնորհը, և սա իմ երբևէ ունեցած ամենահաստատուն համոզմունքներից է, իսկ երբ այն (հիմնականում չիմացությամբ) թաղում ենք հայտնի չէ՝ ինչերի մեջ, հիշենք Մոցարտին: Արվեստը քմահաճ բան է, ինքնակամ չի գա, մինչև Վոլֆերլի նման չշրխկացնես ինչ-որ ժանգոտ հնչողությամբ, գույներով, շարժումներով կամ բառերով մի բանի, մինչև չմերժես հոգևոր ծուլությունը, ի սկզբանե չծառայես արժանապատիվ, բառիս բոլոր իմաստներով գեղեցիկի սկզբունքներին, բան դուրս չի գա: Դուրս էլ եկավ՝ զահլա է տանելու:

© Araks Shahinyan 2013