Յոհան. «Հինգերորդ Ավետարանիչը»

Կիրակնօրյա առավոտյան ժամերգությունից սենյակներ եկած տաք ու անտեղ խնկաբույրը, որ պատուհանը փակելու իմաստն անտրամաբանական դարձնող պատուհանափեղկերի լայն անցքերից ներս կգա, կայուն ու միալար սրտխառնոց կառաջացնի ու կարթնացնի շատերին: Նրանք կատեն իրենց մտքում բացառապես գերեզմանների հիշողություն արթնացնող այրվող խնկախեժի այդ հոտը, իսկ հատվածված ու անհավատ այս քաղաքի միակ եկեղեցին էլ հակառակի պես իրենց խեղճուկրակ կացարաններին մոտ կլինի մշտապես: Միջնադարյան եկեղեցաշեն ճարտարապետության միջակ, երևի սիրողական ինչ-որ փողակեր «հավատացյալի» խնամակալությամբ էր կառուցված, այդպես էր համենայն դեպս նրանց թվում: Ներքին դիզայնից տեղյակ էին, մտքներով  անցել էր մտնել, ճշտել՝ ներսն է՞լ էր նույն այդ սիրողական խնամակալի մտքի թռիչքը: Այս անգամ չկան աստվածաշնչյան անկարգ ու միմյանց չշարունակող թեմաներով գոռելիեֆներն ու բառելիեֆները եկեղեցու արտաքին պատերին, որ դեռ եկեղեցի չմտած արդեն կանխորոշում են տրամադրությունդ: Եթե հանգիստ, հնազանդ, բայց մտածող հավատացյալ ես, ներսում (ներսդ էլ) տաք կլինի դրանց այնուամենայնիվ ճնշող ներկայությունից: Եթե այդպիսին չես, նույն այդ գոռելիեֆների ու բառելիեֆների առկայությունը քեզ հիշել կտա Ումբերտո Էկոյին` իր «Վարդի անունը» գրքով, որ 14-րդ դարի միստիկ սպանության ու ամբողջ գոթական ճարտարապետությունը սատանայական շնորհք ունեցող ճարտարապետների գործերով ներկայացված ինքնատիպ շարադրանք է՝ չլսած, չտեսածդ մարդակերպ կերպարներով ու ճաղատ սատանաներով: Իսկ այս դեպքում չկային մարդուն ինչքան ստորացնող, այդքան էլ փառաբանող  այդ քանդակները եկեղեցու արտաքին պատերին, չկային ուղղակի:

Ձուլածո, բնության մոտիվներով ճաղապատ պատուհաններն էլ, որ առավել կհեգնեն անհավատների կարծիքները հավատացյալների կամավոր «բանտարկվելու» վերաբերյալ,  դեպի վեր սահող հայացքդ կկանգնեցնեն նեղ ու սրասայր գմբեթներին` սլացիկ, ուղղված ճիշտ այնտեղ, որտեղից իջել են, հակապատկեր սովորաբար կլորավուն կազմվածքով կաթոլիկ բյուրգերներին: Լյութերական այս շինությունները, որ այդքան սովորական են եվրոպաբնակների աչքին և որոնց շատ հաճախ կարելի է հանդիպել Ավստրիայի հյուսիսում, տնամերձ եկեղեցիներ են, որոնց գմբեթներին հարմարեցրած խաչերից միայն  իմ պեսների մտքով կանցնի, որ այնտեղ երբեմն են աղոթում: Ու այս մեծ աչքի համար դասավորված նատյուրմորդն ամբողջանում է միայն եվրոպական, պեդանտության հասնող համաչափությամբ հնձած արտերով, որոնց իդեալական շրջան ունեցող մակերեսով հունձը, հսկա գլաններ սարքած, կանոնավոր ցաքուցրիվ է եղած արտերով մեկ՝ ամռան ավստրիական խոնավ օդին մի կերպ չորանալու: Համեստ են ու Աստված փառաբանող ճարտարապետական պերճանքներից զուրկ բողոքականների լյութերական եկեղեցիները՝ ճգնավորի հացի պես: Այնտեղ  Բախ է հնչում:

Թալինի Սուրբ Հոգու միջնադարյան լյութերական եկեղեցին

Իսկ այդ նույն խնկաբույրն առնելու համար կացարանիցդ պիտի դուրս գաս, որովհետև եվրոպական արդեն կաթոլիկ եկեղեցիները hրապարակներում են, կենտրոնամետ (իրենց քաղաքական առումով էլ), «մեզ չեք տեսել, ուրեմն քաղաքում ոչի՛նչ չեք տեսել» տեսքով իսկապես զարհուրելի հանդգնությամբ վեր խոյացող, առաձգական թվացող լայն կամ նեղ գմբեթներով, վերևում հիշատակված Ումբերտո Էկոյի գրքի ճարտարապետական մանրամասներն առավել մանրամասն ցուցադրելով, անհավանական, ոսկերչի զգուշությամբ ու համբերությամ քանդակած բառելիեֆներով, տիպիկ գոթական «վարդ» կոչվող մոզայիկ գունավոր պատուհաններով: Գալիս, կանգնում ես այդ անձեռակերտի առաջ, գլխիցդ թռնում է է՛լ աղոթք, է՛լ չաղոթք, է՛լ կենադանի մարդուն հատուկ տրամաբանություն, է՛լ չգիտեմ ինչ: Աչքիդ առջևով անցնում են իրենց Աստծո տունը (դա քոնինը չէ) ստեղծողների անդեմ սիլուետները՝ հատակագծի՝ ջնջելուց բարակած պերգամենտները ձեռքերին, հետո երևում են կիսակառույց, իրար կապկպած կամարների տակ խռնված բանվորները՝ կոշտացած, քարից չոր ու ամենակերտ ձեռքերով: Բա գոգնոցավոր, գլխածածկ կանայք, որ, այսուայնկողմ շարժելով լայն կոնքերը, քարտաշներին դույլերով ջուր, հաց, գործից հետո էլ ուրիշ բան են առաջարկում... Հենասյուներն ես տեսնում կամարների տակ, որ ժամանակավոր հաստ, փայտյա գերաններ են, դրանց վրա հազար տեսակ լատինաբառ չափագրումներ, անընթեռնելի ձեռագրով թվեր, թե որ մասից որքանն ու ինչ անկյան տակ պիտի կտրվի... Իսկ աչքդ թարթելուց հետո էլի այդ նույն քարացած մարդակերպ կերպարներն ու ճաղատ սատանաներն են, քիչ ավելի վերև՝ Հիսուսի խաչելության դասական գոթիկա դարձած այդ մոտիվը, որ կչարկչրկվի անսպառ, անդադար ու ոչ միայն ճարտարապետության մեջ, նաև երաժշտական “Stabat Mater”-ներում (կթարգմանվի «Սգացող տիրամայր»՝ էլի անսպառ թեմա քրիստոնեական արվեստներում, բայց չենք խորանում, դա արդեն շատ կլրջանա, բագատելներից կդառնա «բագատելներ»):

Ու  միևնույն է, հիշում ես Էկոյին իր գրքով ու մտածում. «Այ մարդ, այստեղ գալիս են լեղաճաք լինելու՞, թե՞ հավատալու: Իսկ եթե երկրորդն առանց առաջինի անհնար է՞...»: 

 

Մտնելիս երկու կողմից սեղմվում ես ինչ-որ ողբերգական մահով գնացած սրբի «հիշատակներ նահատակաց» տեսարանների պատկերումներով հենց այդ նույն «վարդ» ապակիներին: Ու գնա դրանց թեմատիկ շարունակության հետևից, որ հասնես խորանին, որովհետև մեջտեղում կարող է գրեթե իսկական չափսերին հասնող «ամենափրկիչ» [եթե խոսեինք հայկական խաչքարերի լեզվով] խաչը լինել՝ գմբեթի չորս կամարներից մեկի տակ պարանով օդում գլխիդ կախ ողջ տեսքով մեկ, մարդաչափ Քրիստոսն էլ՝ վրան: Երկար կանգնեցիր դրա տակ, արյունն էլ կկաթի դեմքիդ: Երբ հասնես խորանին, անպատճառ հետ կշրջվես, որ  ետնամուտքի հենց վերևում խստաշունչ երգեհոնի զարդանախշ խողովակներն ատոնալ արձագանքեն ոմանց աղոթքներին, ոմանց՝ տուրիստական հիացմունքի ճիչերին ու մնացածների՝ լռությանը: Այ այդտեղ է դասական երաժշտության անանուն ակունքը, այդտեղից է, որ լսում ես Յոհանից առաջ ստեղծագործած մեծ, բայց ոչ հանճարեղ գերմանացի կոմպոզիտորներին, ի դեմս Շյուտցի, Բուքստեհուդեի, Պախելբելի: Այնտեղ Բախ չի հնչում:

Միլանի հանրահայտ կատեդրալը: Կաթոլիկ եկեղեցաշինության հերթական գլուխգործոցներից

Ոչ մի թեոլոգիական, երաժշտական, ազգային, ժամանակագրական կամ գեղագիտական  հարթության մեջ չի տեղավորվում Յոհանը: Եղան, այնուամենայնիվ, երաժշտագետներ (անուն-մանուն չենք նշի, թե չէ հետո միայն իրենց մասին պիտի խոսենք, իսկ դա իմ համբերության ու գրելուս արագության մեջ գոյություն ունեցող անդունդի պատճառով համարյա անհնար է), որ ոչ ամենևին ուղիղ, բայցևայնպես հստակ հասկացրին. Յոհանը ոչ այլինչ է, քան ժամանակի շունչը զգացած, ազգային գերմանական լադին գենետիկորեն ու կրթության բերումով փայլուն տիրապետող, արդեն եղածն ուղղակի մշակող ու վերարտադրող և ոչ ստեղծագործող կոմպոզիտոր: Այո, եղան այդպիսիք... Բաղդադում էլ խուրմա կա... Է հետո՞:

Ցանկացած վերլուծություն իրավունք ունի ապրելու, եթե նախ և առաջ փաստեր չի աղավաղում: Հետո տրամաբանության գիծն այնպես չի խճճում, որ հույժ բանիմաց մտքերի մեջ շնչահեղձ լինես: Վերջում էլ ինչ-որ բանի պիտի հանգի՝ վերլուծության եզրակացության, որ վատ կառուցվածք ունեցող երաժշտական ստեղծագործության նման չվերջանա տակտի մեջ՝ երաժշտական մտքի կեսում, կիսատ-պռատ, հարց տված ու պատասխանի կեսին կանգնած, անգմբեթ խորանի պես, առանց փողայինների Չայկովկու 6-րդ սիմֆոնիայի նման... Բախին վերարտադրող համարող վերլուծաբանների մտքերն իմ կարծիքով պախարակելի չեն լինի, ինչպես նշեցի, գոյության իրավունք կունենան, եթե նախ և առաջ օբյեկտիվորեն գնահատեն դարի երաժշտական պահանջը, որը բավարարեց միայն Յոհանը՝ իր ժամանակակիցներից առաջ էլ, նրանից հետո էլ: Իրավամբ, նա ո՛չ նոր կանտատային պրելյուդների կառուցվածքը ստեղծեց, ինչի վրա հենվեց նրա հետագա բազմաչարչար (ինչպիսին իր «Մատթեոսը» կամ «Հովհաննեսն» են) արվեստը, ո՛չ էլ «մոտետը»[1] «կանտատի» վերանվանելու ու համապատասխան ստրուկտուրալ փոփոխությունների ենթարկելու պրոցեսին մասնակցեց: Ու ի՞նչ: Քանի՞ Բախ լսող հասարակ մահկանացուի է հետաքրքիր սա: Ճի՛շտ է, միայն ինձ: Ես Յոհանին վերարտադրող համարող վերլուծությանը թյուըմբռնմամբ եմ մոտենում 2 պատճառով. 1) ես Բախ օբյեկտիվ գնահատելու ընդունակ մարդ չեմ այլևս. հարցրեք ցանկացած Բախով ցմահ հիվանդի, և նա առանց ինձ ճանաչելու նույնը կբարբառի: Դուք էլ ձեզ համար անհիշելի ժամանակներից նրա Սուրբ Ծննդյան օրատորիան լսեիք, ծնգծնգացնեիք “Well-tempered Clavire” շարքից պրելյուդներ ու ֆուգաներ, գրելուց անդադար լսեիք նրան, ձեր անգրագետ գերմաներենով էլ անգիր երգեիք մի քանի տասնյակ խորալներից, ու վերջապես, Սուրբ Ֆրանցիսկի եկեղեցում՝ Պրահայի Չարլզ կամրջի հարևանությամբ, Մոցարտի ու Դվորժակի նվագած երգեհոնի վրա լսեիք նրա տոկատաների ու ֆուգանների կենդանի համերգը, դուք էլ օբյեկտիվության շատ կարևոր մաս անվերադարձ կորցրած կլինեիք: 2) Եթե նույնիսկ առաջին կետից ոչ մեկը չեք արել, միևնույն է, այդ կախարդն իր գործն անում է առանց ձեր գիտակցելու, լսեք նրան շարունակաբար, օրական ինչ-որ փոքր դեղաքանակով, դարձրեք այն ձեր կյանքի վատ սովորույթների պահպանման ճշգրտության չափ պարտաճանաչ հնչող օրվա մեջ ու կտեսնեք՝ անխուսափելի է ձեր երկուսի առերեսումն ու անձամբ ձեր ինքնակամ հանձնվելը:

Երբ ասացինք՝ կաթոլիկ եկեղեցիներում Բախ չի հնչում, սա պիտի հասկանալ ամենալայն իմաստով: Մի անգամ չէ, որ հանդիպել եմ կաթոլիկ եկեղեցականների այն հաստատմանը, որ Յոհանն արգելված է մեսսաների՝ կաթոլիկ պատարագների (եթե կարղ ենք այսկերպ ձևակերպել) մատուցման ժամանակ: Այսինքն՝ երբ ասում ենք կաթոլիկ եկեղեցում Յոհանը չի հնչում, նկատի ունենք կրոնական արարողակարգերի ժամանակ է արգելված, իսկ Պրահայում, օրինակ, բարի ու դարավոր ավանդույթ կա. ամեն շաբաթվա ուրբաթ օրը բոլոր եկեղեցիներում երգեհոնային, փողային կամ վոկալ համերգներ են հնչում: Այդպիսիներից մեկի ժամանակ էր հենց, որ Սուրբ Ֆրանցիսկի եկեղեցում Յոհանի կանտատներն ու ֆուգաները լսեցի: Դա էր մնում մենակ՝ եկեղեցում համերգ լինի դասական, Յոհանին չհրավիրեն:

Այն, որ Յոհանը մեծագույնն է դասական երաժշտարվեստում, ո՛չ իմ, ո՛չ ձեր հաստատման կարիքը չունի, նույն կերպ, ինչպես այն, որ նրա ցանկացած գործ սկսվում էր “Jesu Juva” («Հիսուս, փրկի՛ր»)-ով, ավարտվում “Soli Deo Gloria” («Աստծունն է միայն փառքը»)-ով: Այլ հարց է՝ մենք համարու՞մ ենք նրան այդպիսին թե չէ: Երբ դյուսելդորֆցի պոետ ու գրող Յոհաննես Ռյուբերը Բախին «հինգերորդ ավետարանիչ» է ասում, պարտադիր չէ հավատացյալ լինես, որ հավատաս. մենք մարդկանց միշտ էլ ավելի շուտ ենք հավատում, քան ինչ-որ բարձրյալի գոյության: Յոհանին եկեղեցի չթողնելը (կապ չունի որ) բարձրյալի փառաբանման և ոչ թե կոնկրետ մեկի առաջ դուռ փակել է: Լավ, հասկացանք, դա կարող եմ անել ես, դուք, մնացյալ թվացյալ ու իրական անհավատները, բայց դա անեն ընտրյալներ, որ գիտակցաբար ուրացել են իրենց հողեղեն գոյությունը, մերժել մահն ու տրվել ապրող և մեռած հոգիների խաղաղության համար ցկյանս աղոթքներին, լռեցնե՞ն այն ինչ ուզում են լսել... Ինչպե՞ս սա հասկանալ: Յոհանին չէ, որ վտարում են այս կերպ, Յոհանի հետ դեպի իրենց եկողներին են վտարում: Համ ասում են՝ «արի՛», հենց գնում ես՝ «գնա՛»:

Լեզվի ոճաբանության մեջ մի սուրբ սահմանում կա. ցանկացած խոսք երկխոսություն է: Սա ճշմարտացիորեն այսպես է: Եթե խոսք կա, ուրեմն ամենաքիչը մեկին ուղղված է: Ու բացարձակ էական չէ հավատացյալ ես, թե չէ, չես կարող մերժել, որ Յոհանը խոսում է Նրա հետ, ում դու կա՛մ մերժում ես, կա՛մ ագնոստիկ ես նրա գոյության հարցում: Ու խոսում այնքան բարձրաձայն, պարզ, «ափաշքյարա», որ այդ դիալոգը լսում ես, իսկ երկխոսություն լսելը միշտ էլ ինչ-որ անհարմար զգացում է առաջացնում, որ հիմա կլսես մի բան, որ պարտադիր չէր՝ իմանայիր: Սա ինչ-որ ենթագիտակցական ռեֆլեկս է, որ մի տեսակ մեզնից շատերին կարող է մեկ-մեկ դիմադրող դարձնել Յոհանին լսելու հարցում: Խառն է, բան չենք հասկանա, մեր խելքի բան չի, ես շատ գիտեմ ինչ... Մի՛ դիմադրեք, որովհետև նրանք մեզնից չեն խոսում, նրանք մեզ հետ են խոսում, այ հենց էդպես, երկուսով մեզ հետ են խոսում: Կարող ենք նրանցից միայն ՄԵԿԻ գոյությանը չհավատալ, լսու՞մ եք, միայն մեկի... Իսկ եթե երկխոսությունն անպատճառ երկուսի ներկայություն է պահանջու՞մ... 

Ես չեմ խոսի Յոհանին կաթոլիկների մեջ չթողնելու քաղաքական դրդապատճառներից: Ես այս՝ արդեն չակերտավոր բագատելը գրում եմ որպես ցանկացած իշխանության, այս տեսակ արվեստի վրա քաղաքականացված վերահսկողության ընդդիմադիր, որովհետև երբ արվեստն ու դրա մասին մտածողները, սիրողներն ու ստեղծողները  հաշտ են ու համաձայն այն իրողության հետ, որում ապրում են, ուրեմն մենք ոտքով-գլխով կորած ենք: Սա էլ այսպես: Ո՞ւր հասանք:

Եթե իջնենք մի տեսակ ավելի ցածր մակարդակի դատողությունների, կտեսնենք, որ միջքրիստոնեական ուղվածությունների միջև (մեր դեպքում կաթոլիկների ու բողոքականների) հակասությունը որոշ դեպքերում հենց պատմությունն էլ ուղղում է իր ձեռքով՝ խաչ քաշելով մարդկանց արդարության կամ այդպիսին երևալու վրա: Յոհանի որդիներից ամենակրտսերը՝ նույնպես կոմպոզիտոր Յոհան Քրիստիանը, հավատափոխվեց, եթե ընդհանրապես այդ՝ բողոքականից կաթոլիկ դառնալու իրողությունը կարելի է նման աբսուրդ ստորոգյալով ներկայացնել: Ներեցե՛ք ինձ, ես այս բառի վերաբերյալ հաշվի կառնեմ ձեր ցանկացած հիմնավորված հակափաստարկ: Հավատափոխվեց ու դարձավ կաթոլիկ, հիմա ինչ, դադարե՞ց Յոհանը նրա գենետիկ ու հատկապես երաժշտական առումներով հայրը լինելուց (չնայած իր երաժշտական ընկալումներով էս տնաշենն ավելի շուտ Հենդելի որդին է, քան Յոհանինը՝ զուտ անգլիական, ո՛չ գերմանական դասական երաժշտության գիծը տանելու առումով): Կամ ո՞վ իրեն իրավունք կվերապահի քարկոծել բողոքականի կաթոլիկ որդու նման որոշումը: «Ձեր միջից անմե՛ղը նախ թող քար գցի նրա վրայ» (Յոհաննես 8:3-11): Սա ոչ այլինչ է, քան գլխավորը մոռացած կաթոլիկի ու բողոքականի երեսներին ապտակ: Կամ նույն դյուսելդորֆցի մեր գրող Յոհաննես Ռյուբերը իր «Բախն ու երկնային երգչախումբը» գրքում գլխավոր հերոսի՝ ինչ-որ ջութակահար հոգևորականի խոսքերով ընդհանրապես ակնարկում է վերջ տալ այդ երկու անընդհատ ու անհեռանկար պայքարի ելած նույն բանի տարբեր ինտերպրետացիաներին՝ կաթոլիկությանն ու բողոքականությանը, Յոհանն էլ կլինի նրանց կնքահայրը, վերջում էլ կբռնեն, սրբերի շարքը կդասեն, կպրծնենք: Չծավալվենք ուտոպիստական գեղարվեստականության մեջ, ինչպիսին այս դեպքում  Ռյուբերն է իր մտքերով: Առանց այդ էլ չգիտեմ ուր գնացինք հասանք:

Այնտեղ էլ թող Բախ հնչի... Որ այրվող խնկախեժի հոտը և՛ դրանից սրտխառնոց ունեցողները զգան, և՛ հատուկ այն զգալու համար հրապարակներ շտապողները: Երկուսն էլ մենք ենք՝ ներս թողողն էլ, դուռ շրխկացնողն էլ:

P.S. Ասել, որ սա ամեն մտածող մահկանացու կյանքում մի անգամ գոնե պիտի լսի, կնշանակի ոչինչ չասել`

Յոհան Սեբաստյան Բախ - Կրկնակի ջութակի կոնցերտ ռե մինոր BWV 1043  

© Araks Shahinyan 2012

---

[1] Հոգևոր խորալի, երգեցողության տեսակ էր, շատ լայնորեն տարածված էր նախաԲախյան Գերմանիայում